De noodzaak geestelijk overeind te blijven in een beperkte ruimte is momenteel een urgent en herkenbaar thema. De huidige quarantaine periode als gevolg van de Covid-19 pandemie is onvergelijkbaar met de periode 40-45, waarin onderduikers zich jarenlang binnen een beperkte ruimte staande moesten zien te houden. Terwijl we nu de beschikking hebben over televisie, sociale media, telefoons, skype-of zoom om ons te verhouden met de rest van de wereld, verhielden de bewoners van de onderduiklocatie aan de Herengracht zich vooral tot elkaar, met kunst en poëzie als overlevingsstrategie. Deze voormalige onderduiklocatie aan de Herengracht 401 herbergt veel verhalen, die erom vragen gedeeld te worden in een ervaring, voorbij de taal.
De installatie
RAUM im RAUM belichaamt het menselijk vermogen de fysieke ruimte te overstijgen. Zoals een van de onderduikers schreef: ‘Zolang wij gedichten schrijven, kan ons niets gebeuren’.
We ervaren, hoe een gebeurtenis zich anders laat lezen wanneer het perspectief veranderd; De ontsnapping ligt niet, zoals een escape- room, buiten de ruimte, maar in ‘das Geistige Raum’. De voorgenomen installatie maakt van het lichaam de controller en van de ruimte het instrument. Ze brengt ons terug naar verschillende tijdslagen van deze locatie: Waarin een onwaarschijnlijke geschiedenis zich vanuit verschillende perspectieven laat ervaren. Het is belangrijk om de achtergrond te kennen om te kunnen begrijpen hoe deze verhalen zich kunnen ontspinnen..
We ervaren, hoe een gebeurtenis zich anders laat lezen wanneer het perspectief veranderd; De ontsnapping ligt niet, zoals een escape- room, buiten de ruimte, maar in ‘das Geistige Raum’. De voorgenomen installatie maakt van het lichaam de controller en van de ruimte het instrument. Ze brengt ons terug naar verschillende tijdslagen van deze locatie: Waarin een onwaarschijnlijke geschiedenis zich vanuit verschillende perspectieven laat ervaren. Het is belangrijk om de achtergrond te kennen om te kunnen begrijpen hoe deze verhalen zich kunnen ontspinnen..
De events communiceren ervaringen van de voormalige bewoners. Door in te zoomen op het kleine en persoonlijke, ontstaat betrokkenheid, zo kan een groter verhaal verteld worden. Doordat de interactiviteit direct gekoppeld wordt aan het lichaam, ontstaat een emotionele respons. Het staat toe fysiek te dwalen en te herbeleven wat een ander overkomen is. De mogelijkheden van de multimediale installatie worden zo adequaat mogelijk benut om de ervaringen over te brengen want VR is vaak nog een onaantrekkelijk medium voor degene die op zijn beurt wacht. De deelnemer zelf zit op een stoel, of loopt rond in een kale ruimte met headset.
De navigatie voor dit project, op basis van de door Fred Kolman eerder ontwikkelde Kolmans Cube, is organisch en intuïtief. Beeld en audio worden aangestuurd door middel van gebaren en posities in de ruimte, hierin kan de dubbele lading van het narratief verpakt worden.
RAUM im RAUM wordt een high-end productie met een zeldzame low-tech uitstraling :
Alsof je bij overgrootmoeder op de thee bent.
Alsof je bij overgrootmoeder op de thee bent.
Tegelijkertijd wordt de bezoeker zonder headset getrakteerd op projecties, die op transparante schermen in de ruimte verschijnen, naast audiofragmenten, beiden aangestuurd door degene mét headset. Deze stuurt middels gebaren acties aan in de VR; dit resulteert in een sterke visuele ervaring met een performatief karakter, ook voor degene zonder headset. Er zijn geen controllers nodig, het eigen lichaam wordt de controller.
Eva Gonggrijp | concept en regie
Ik zie de combinatie van VR en de interactiviteit van Kolmans Cube* leiden tot een vernieuwend project dat naast VR adepten ook doelgroepen die niet direct voor het medium kiezen, zal verleiden en aanspreken. De psychologische manier waarop interactiviteit wordt ingezet kan een opening geven aan een groter debat dat nu wordt gevoerd; zoals de meerwaarde van kunst en literatuur in moeilijke perioden en het duiden van misstanden in een tijd-gerelateerde context.
Er is veel bewaard gebleven en bekend over de onderlinge communicatie, in de vorm van brieven, geschriften en beeldmateriaal. Hieruit valt te destilleren welke acties hieruit voort zijn gekomen, wat de beweegredenen waren van de betrokkenen en welke levens hierdoor zijn gered. De thematiek is zowel historisch belangwekkend als actueel relevant. De gender-gerelateerde problematiek, waarin ‘de redder’ de dader kon worden, of, de voormalig onderdrukten de onderdrukker, is een thema dat met de inzet van immersive media vanuit verschillende perspectieven kan worden belicht, waarmee de lezing, die nooit eenduidig is, kan transformeren.
De plotselinge opkomst van #MeToo en BlackLivesMatter, waarvoor pakweg 10 jaar geleden nog geen gehoor werd gevonden, laat zien hoeveel invloed het element tijd heeft op de heersende moraal. Dit element wil ik verwerken in de experience.
Castrum Peregrini is in 2017 zeer negatief in het nieuws gekomen door aanklachten over seksueel misbruik. H401 staat ervoor open dat ook de duistere kant van de historie belicht wordt. Zij zijn een belangrijke en ondersteunende partner in dit project. Ik heb het voorrecht op basis van een eerder project, in de ruimtes en archieven te mogen duiken en opnames te kunnen maken.
Fred Kolman | interactive design, camera & techniek
Een danser tast de ruimte af en componeert zo muziek. Klanken die worden opgeroepen liggen besloten in vooraf bepaalde locaties, Zo is de componist ook choreograaf, danser en musicus.
Onder de naam Kolmans Cube werk ik sinds de jaren 80 aan een Immersive media project.
Dit begon als performance op het TArt festival ‘87 van de Universiteit Twente. Later volgden producties. In musea, onderwijsinstellingen, op festivals en beurzen.
Het idee ontstond uit het verlangen om mijn elektronische klanken direct te creëren vanuit een gebaar. Of beter gezegd, met de dynamiek van dans ingrijpen in de klankopwekking van een synthesizer.
Doordat de performer in de fysiek lege ruimte een imaginair landschap oproept door middel van handelingen wordt de toeschouwer ondergedompeld in een totaal-experience; immersive media avant la lettre. Voor dit project wordt deze techniek ingezet, om verschillende immersieve media aan te sturen. Zowel geluiden en beelden die ook door toeschouwers op de locatie te horen en te zien zijn, als VR-content in een (draadloze) headset.
Achtergrond
Op de hoek van de Herengracht en de Beulingstraat is op de tweede etage een onderduikadres bewaard gebleven, bevroren in de tijd. Hier huisde een onorthodoxe leefgemeenschap waarvan de basis is gelegd in WOII. Later breidde de gemeenschap zich uit naar de overige etages, en werd Castrum Peregrini (burcht van de pelgrim) opgezet. De verschillende etages van dit pand vormen een tijdmachine. Door een bepaalde route te volgen beweegt je je letterlijk je terug in de tijd; vanaf het huidige herinneringscentrum H401, langs een modern trappenhuis, via de jaren 80; het atelier van Gisèle, langs de etage waar zij in de 50er jaren woonde met voormalig burgermeester Arnold d’Ailly. Tenslotte daal je af via het oude trappenhuis, naar waar het allemaal begon; de tweede etage. Hier speelde zich de oorlogsjaren af.
VERZET, KUNST, MACHT (en een beetje onsterfelijkheid)
Het huis van Gisèle bood in de periode 42-45 onderdak aan verschillende Joodse leerlingen van de charismatische Duitse dichter en intellectueel Wolfgang Frommel. Gisèle faciliteerde de gemeenschap door haar huis open te stellen voor de Joodse onderduikers en inkomsten te vergaren door illegale portretopdrachten. Ze weigerde zich aan te sluiten bij de, door de bezetter opgelegde, Kultuurkamer. Haar hang naar de antiburgerlijke benadering van Frommel bleek sterker dan de waarden vanuit haar adellijke en katholieke afkomst. Zelfs hun gedeelde liefde voor Buri, een van de onderduikers, dreef geen wig tussen hun verbond. De bovenburen, die de vierde etage bewoonden hadden ook een geheime ruimte in hun appartementje. Deze ruimte was te bereiken via een omgebouwde liftschacht. Daardoor was er een vluchtweg op het moment dat er tijdens een razzia Duitsers via het trappenhuis naar boven stormden.
Het huis van Gisèle bood in de periode 42-45 onderdak aan verschillende Joodse leerlingen van de charismatische Duitse dichter en intellectueel Wolfgang Frommel. Gisèle faciliteerde de gemeenschap door haar huis open te stellen voor de Joodse onderduikers en inkomsten te vergaren door illegale portretopdrachten. Ze weigerde zich aan te sluiten bij de, door de bezetter opgelegde, Kultuurkamer. Haar hang naar de antiburgerlijke benadering van Frommel bleek sterker dan de waarden vanuit haar adellijke en katholieke afkomst. Zelfs hun gedeelde liefde voor Buri, een van de onderduikers, dreef geen wig tussen hun verbond. De bovenburen, die de vierde etage bewoonden hadden ook een geheime ruimte in hun appartementje. Deze ruimte was te bereiken via een omgebouwde liftschacht. Daardoor was er een vluchtweg op het moment dat er tijdens een razzia Duitsers via het trappenhuis naar boven stormden.
Kunst en poëzie vormden een psychologisch schild voor de gemeenschap.
De ‘entartete’ kunstenaar Max Beckmann en dichter A. Roland Holst waren deel van het netwerk, evenals Marie Andriessen, du Perron, Fernhout en vele anderen. Belangrijk voor het overleven was dat Frommel, door zijn Duitse nationaliteit, de bezetter op een dwaalspoor wist te brengen. Het portret van zijn geliefde dichter Stefan George hing verborgen achter het portret van Hitler. De poëzielezingen onder zijn leiding gaven de jonge onderduikers en vrienden van buitenaf de gelegenheid het blikveld te verruimen en zich af te zonderen, hetgeen ook tot geheimzinnige affaires leidde. Dat Gisèle tot haar verdriet niet welkom was tijdens deze voordrachten had geen consequenties voor haar ondersteuning, waarmee ze haar leven in de waagschaal stelde.
De ‘entartete’ kunstenaar Max Beckmann en dichter A. Roland Holst waren deel van het netwerk, evenals Marie Andriessen, du Perron, Fernhout en vele anderen. Belangrijk voor het overleven was dat Frommel, door zijn Duitse nationaliteit, de bezetter op een dwaalspoor wist te brengen. Het portret van zijn geliefde dichter Stefan George hing verborgen achter het portret van Hitler. De poëzielezingen onder zijn leiding gaven de jonge onderduikers en vrienden van buitenaf de gelegenheid het blikveld te verruimen en zich af te zonderen, hetgeen ook tot geheimzinnige affaires leidde. Dat Gisèle tot haar verdriet niet welkom was tijdens deze voordrachten had geen consequenties voor haar ondersteuning, waarmee ze haar leven in de waagschaal stelde.
De poëzie door Frommel ingezet om de jongelingen in te weiden in de erotiek. De lauwerkransen die de jongens droegen tijdens de voordrachten, van kleur ontdaan, liggen uitgestald als stille getuigen. Bij verplaatsing zullen ze vergaan, net als de ‘niet vertelde’ verhalen. Dat er achteraf op verschillende manieren en vanuit verschillende perspectieven op deze periode wordt teruggekeken, laat zich raden; voor de een de mooiste-, voor de ander de donkerste periode in zijn leven. Deze gelaagdheid vraagt om een nieuwe manier van storytelling, om te laten ervaren dat in de beperkte ruimte een universum verscholen zit, waarin andere regels gelden.
Stichting H401 bevindt zich in een uniek historisch pand met objecten, archieven en een oorspronkelijk interieur die tezamen een bijzonder verhaal van de Tweede Wereldoorlog bevatten. Een gelaagde geschiedenis van een huis waar mensenlevens zijn gered, maar ook mensenlevens beschadigd zijn geraakt.
Vernieuwende omgang met het nog intacte erfgoed in combinatie met de inzet én het belang van artistiek onderzoek kenmerken onze actuele programmering.
De complexiteit van de geschiedenis waarin zij geworteld is, is groot in tijd en cultuur zodanig dat het de kijker van nu eenvoudigweg verhindert deze geschiedenis op een eenvoudige, onbemiddelde manier te begrijpen, of er empathie voor op te brengen.
De thematische benadering van de activiteiten van H401 in de afgelopen 10 jaar was uitgesproken interdisciplinair met een centrale rol voor artistiek werk dat geworteld was in het huis als archief.
Walter Benjamin schreef in 'On the Concept of History’
[…] Want elk beeld van het verleden dat door het heden niet wordt herkend
als een van zijn eigen belangen dreigt onherroepelijk te verdwijnen.
[…] Want elk beeld van het verleden dat door het heden niet wordt herkend
als een van zijn eigen belangen dreigt onherroepelijk te verdwijnen.